زنگ زدگی، اصطلاح رایجی است که برای خوردگی محصولات فلزی یا آهن مورد استفاده قرار میگیرد. این فرآیند، یک اختلال در ویژگی مکانیکی آهن است که خواص شیمیایی آن را تغییر داده و زیبایی فلز و شکل اولیه آن را از بین میبرد. یکی از راه های مقابله با زنگ زدگی، استفاده از محصولاتی است که دچار زنگ زدگی نمیشوند. در ادامه این نوشته قصد داریم به راه های مقابله با زنگ زدگی و معرفی فلزاتی که دچار زنگ زدگی نمیشوند، بپردازیم.
آنچه در این مقاله خواهید خواند:
- اکسیده شدن آهن
- فرمول زنگ آهن یا اکسیداسیون آهن
- رنگ زدن و پوشش فلزات
- روش های جلوگیری از خوردگی فلزات
- چه فلزاتی زنگ نمیزنند؟
اکسیده شدن آهن
برای اکسیده شدن، وجود آهن و آب یا اکسیژن لازم و ضروری است.
مسلماً آهن، یکی از مهمترین فلزات جهان است، این فلز، ماده نسبتاً قوی، سبک و قابل انعطافی است که همین ویژگی ها باعث شده آهن به فلزی پرکاربرد تبدیل شود. با این حال آهن در حالت طبیعی، بسیار حساس به زنگ زدگی است که با گذشت زمان این فلز همه کاره، دچار خوردگی شده و در نتیجه اکسید آهن تشکیل میشود که بیشتر آن را با عنوان زنگ زدگی میشناسند.
آهن به علت ایجاد واکنش شیمیایی معروف به اکسیداسیون، دچار زنگ زدگی شده که در طی این واکنش، آهن به اکسید آهن تبدیل میشود. اکسید آهن معمولاً ظاهری مایل به قرمز و پوسته پوسته دارد که با گذشت زمان شدت پیدا میکند. در صورت عدم رسیدگی به آهن، اکسید آهن پخش میشود در نتیجه یکپارچگی فیزیکی آهن به خطر میافتد. این فلز میتواند از قرارگرفتن در معرض هوا یا رطوبت زنگ بزند، یعنی وقتی آهن در معرض هوا یا رطوبت قرار گیرد، اکسیداسیون آن را به اکسید آهن تبدیل میکند.
تصویر شماره 1 - اکسیده شدن آهن
فرمول زنگ آهن یا اکسیداسیون آهن
فرآیند زنگ زدگی آهن، با انتقال الکترون از آهن به اکسیژن شروع میشود.
فرمول واکنش کاهش اکسیژن به صورت زیر است:
O2 + 4 e- + 2 H2O → 4 OH-
سرعت انجام واکنش، با حضور اسید ها به خاطر ایجاد یون های هیدروکسید، زیادتر میشود به همین علت سرعت زنگ زدن در پ هاش های پایین، زیادتر است. با استفاده از فرمول زیر، الکترون های واکنش بالا ایجاد میشوند.
Fe → Fe2+ + 2 e−
هنگامی که این واکنش مجدداً تکرار شود، آهن (II) به آهن (III) تبدیل میشود:
4 Fe2+ + O2 → 4 Fe3+ + 2 O۲−
تعادل های اسید وباز زیر، در تولید زنگ آهن تأثیرگذار هستند.
Fe2+ + 2 H2O ⇌ Fe(OH)2 + 2 H+
Fe3+ + 3 H2O ⇌ Fe(OH)3 + 3 H+
با فرمول و فرآیندزیر، هیدروکسید آهن به اکسید آهن تبدیل میشود:
Fe(OH)2 ⇌ Foe + H2O
Fe(OH)3 ⇌ FeO(OH) + H2O
2 FeO(OH) ⇌ Fe2O3 + H2O
روشهای جلوگیری از زنگ زدگی آهن
همانطور که میدانیم، زنگ آهن در مقابل آب و هوا نفوذپذیر است در نتیجه لایه های زیرین فلز، زنگ زده و در معرض خوردگی قرار دارند. برای جلوگیری از این زنگ زدگی، نیاز به پوشش هایی داریم که این نفوذپذیری را به طور کامل از بین ببرد. در این نوشته به چند روش، برای جلوگیری از تشکیل زنگ آهن اشاره کرده ایم که در زیر به توضیح آن ها میپردازیم.
-
آلیاژ کردن فلزات
به طورکلی آلیاژ، ترکیبی از دو یا چند فلز با یکدیگر است حتی میتوان یک فلز را با یک غیرفلز هم ترکیب نمود. در عملیات آلیاژ کردن، باید پیوند اتمی بین عناصر تشکیل شود. گاهی اوقات برای آلیاژ کردن، فلز را تا نقطه ذوب حرارت میدهند و سپس باهم ترکیب میکنند گاهی هم مذاب یک فلز را با پودر فلز دیگری، آلیاژ میکنند.
پس به منظور بالابردن کیفیت، بهبود و خواص فیزیکی یا مکانیکی فلزات، از عملیات آلیاژ کردن استفاده میشود. همچنین گاهی اوقات متخصصان برای یک فرآیند، احتیاج به ماده ای با خصوصیات ویژه دارند که عناصر موجود، خاصیت مدنظر را شامل نمیشود بنابراین با عملیات آلیاژ کردن، ماده جدید را با خواص دلخواه خود به وجود میآورند.
-
گالوانیزه کردن فلزات
گالوانیزه کردن (Galvanization)، یکی از به صرفه ترین روش ها برای جلوگیری از خوردگی و زنگ زدگی فلزات محسوب میشود. دراین روش، فلز مورد نظر را با پوششی از فلز روی (zn) میپوشانند یعنی فلز، در حمام مذاب روی قرار میگیرد. فلز روی، دارای خاصیت کاتدی است که سبب میشود کاتد جاگیزین آند شود و یک سطح هم پتانسیل و مثبت یا کاتود را به وجود آورد که از ورود یون های فولادی، به محیط اطراف جلوگیری میکند و جلوی فرآیند زنگ زدگی یا خوردگی فلز را میگیرد.
توجه داشته باشید هرچه ضخامت پوشش فلز روی بر سطح فلز مدنظر بیشتر باشد، میزان مقاومت آن فلز در برابر خوردگی بیشتر میشود. ورق ها و مفتول های فولادی، قبل از استفاده در محیط های روباز و مرطوب مانند دریا، گالوانیزه میشوند.
-
حفاظت کاتدی
به منظور جلوگیری از خوردگی تأسیسات فلزی، از حفاظت کاتدی استفاده میکنند. معمولاً این روش برای محفاظت کشتی ها، خطوط لوله، تجهیزات نفت و گاز مانند دکل های نفتی و تمام تجهیزات شناور یا زیرزمین، استفاده میشود. اصول سیستم کاتدی، از اصول الکتروشیمی و سلول های الکتروشیمیایی طبعیت میکنند. با به کارگیری این روش به طور صحیح، میتوان از فرآیند زنگ زدگی یا خوردگی به طور کامل جلوگیری کرد.
به طورکلی، خوردگی، یک فرآیند شیمیایی است و برعکس، حفاظت کاتدی، فرآیند الکتروشیمیایی است. این روش با تبدیل تمام مکان های آندی موجود به کاتدی، با تأمین جریان الکتریکی از منبع جایگزین، از خوردگی فلزات جلوگیری میکند.
-
رنگ زدن و پوشش فلزات
از این روش، برای کنترل زنگ آهن بر روی فلزات، استفاده میشود. برای جلوگیری از خوردگی فلزات میتوان از پوشش هایی مانند رنگ، لاک الکل و... استفاده کرد. معمولاً برای جلوگیری از خوردگی خودرو، کشتی ها و بخش های سربسته، از این روش استفاده میکنند.
بیشتر بخوانید: معرفی 5 روش تقویت میلگرد در برابر خوردگی
روش های جلوگیری از خوردگی فلزات
- پوشش روغنی
- پوشش نانو
- پوشش کروماتی و فسفاتی
- پوشش های گالوانیزه
- پوشش قلع و کادمیم
- پوشش اکسید فلزات
روش های دیگری برای جلوگیری از زنگ زدگی یا خوردگی آهن وجود دارد، مانند استفاده از ممانعت کننده ها و یا کنترل رطوبت محیطی که فلز در آن قرار دارد.
چه فلزاتی زنگ نمیزنند؟
فلزاتی از قبیل آلومینیوم، فولاد ضدزنگ، فولاد قرمز رنگ مانند (مس، برنج و برنز) و همچنین فولاد گالوانیزی، دچار زنگ زدگی یا خوردگی نمیشوند.
بیشتر بخوانید: کاربرد و انواع ورق آلومینیوم
چرا آلومینیوم زنگ نمیزند؟
در واقع در فرآیند زنگ زدگی یا همان اکسید آهن، فلزی مانند آلومینیوم که هیچ ترکیب آهنی درون خود ندارد، دچار زنگ زدگی نمیشود. هرچند که آلومینیوم هم قابلیت اکسید شدن دارد ولی در واقع اکسید شدن آن باعث محافظت از لایه زیرین میشود ولی این روند با فرآیند زنگ زدگی متفاوت است چرا که زنگ زدگی، موجب پوسته پوسته شدن آهن شده و فرآیند خوردگی، تا متلاشی شدن کامل آهن ادامه مییابد.
تصویر شماره 2 - فلز آلومینیوم
کد آلیاژ |
خواص |
عنصر اصلی |
آنادایز |
مقاومت به خوردگی |
قابلیت ماشین کاری |
قابلیت کارپذیری |
جوش گاز |
جوش قوس |
جوش مقاومتی |
لحیم کاری |
1050 |
مقاوم در برابر خوردگی، هادی خوب حرارت و الکتریسته و خواص مکانیکی ضعیف |
خلوص بالا |
عالی |
عالی |
نامناسب |
عالی |
عالی |
عالی |
خوب |
عالی |
1100 |
مقاوم در برابر خوردگی، هادی خوب حرارت و الکتریسته و خواص مکانیکی ضعیف |
خلوص بالا |
عالی |
عالی |
نامناسب |
عالی |
عالی |
عالی |
خوب |
عالی |
1200 |
مقاوم در برابر خوردگی، هادی خوب حرارت و الکتریسته و خواص مکانیکی ضعیف |
خلوص بالا |
عالی |
عالی |
نامناسب |
عالی |
عالی |
عالی |
خوب |
عالی |
2024 |
چقرمگی شکست و استحکام خوب در سرما و خواص مکانیکی بالا |
مس |
متوسط |
ضعیف |
خوب |
متوسط |
متوسط |
خوب |
ضعیف |
متوسط |
2030 |
چقرمگی شکست و استحکام خوب در سرما و خواص مکانیکی بالا |
مس |
- |
ضعیف |
خوب |
متوسط |
متوسط |
- |
- |
- |
3003 |
مقاومت در برابرخوردگی و قابلیت جوشکاری و لحیم کاری |
منگنز |
عالی |
عالی |
ضعیف |
متوسط |
عالی |
عالی |
عالی |
عالی |
3105 |
مقاومت در برابرخوردگی و قابلیت جوشکاری و لحیم کاری |
منگنز |
عالی |
عالی |
ضعیف |
متوسط |
عالی |
عالی |
عالی |
عالی |
4032 |
مقاومت به حرارت بالا |
سیلسیوم |
ضعیف |
متوسط |
خوب |
- |
ضعیف |
خوب |
متوسط |
- |
5005 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم |
عالی |
عالی |
متوسط |
خوب |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
5052 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم |
عالی |
عالی |
متوسط |
خوب |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
5083 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
5754 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
عالی |
عالی |
خوب |
خوب |
6061 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم و سیلسیوم |
خوب |
خوب |
خوب |
متوسط |
عالی |
عالی |
عالی |
خوب |
6063 |
شکل پذیری خوب، مقاومت به خوردگی بالا و استحکام و جوشکاری خوب |
منیزیم و سیلسیوم |
خوب |
خوب |
خوب |
متوسط |
عالی |
عالی |
عالی |
خوب |
7020 |
مقاوم به سایش، استحکام خوب و عملیات حرارتی پذیر |
روی |
خوب |
متوسط |
عالی |
ضعیف |
ضعیف |
متوسط |
خوب |
ضعیف |
7075 |
مقاوم به سایش، استحکام خوب و عملیات حرارتی پذیر |
روی |
خوب |
متوسط |
عالی |
ضعیف |
ضعیف |
متوسط |
خوب |
ضعیف |
فولاد ضدزنگ
این فلز، جز دسته فلزهایی است که دچار خوردگی یا زنگ زدگی نمیشود. فولادهای ضد زنگ آستنیتی مانند 304 یا 316، دارای عناصری مانند کروم و نیکل هستند بنابراین قبل از اینکه اکسیژن بتواند با فلز ترکیب شود و واکنش نشان دهد، کروم با اکسیژن ترکیب شده و یک لایه کروم اسید بر روی فلز تشکیل میدهد که این لایه، مقاومت بالایی در برابر خوردگی دارد و باعث جلوگیری از زنگ زدگی میشود که در نهایت از لایه زیرین هم محافظت میکند. قابل ذکر است برخی از فولادهای ضدزنگ مانند فریتی و مارتنزیتی، دارای مقادیر کمتری از عناصر نیکل و کروم هستند بنابراین این فلزات مستعد زنگ زدگی و خوردگی میباشند.
چرا طلا یک فلز ضدزنگ است؟
فلز طلا در جدول تناوبی، یک فلز خاص است که از لحاظ شیمیایی خنثی و بی تأثیر است و در طبیعت یا محیط های صنعتی، دچارخوردگی و زنگ زدگی نمیشود.
به دلیل اینکه طلا در جو با اکسیژن واکنش نشان نمیدهد، و جز کم واکنش پذیرترین فلزات است، بنابراین براق مانده و دچار زنگ زدگی یا خوردگی مانند آهن نمیشود. طلا، برخلاف بقیه فلزات که باید فرآیندهای صنعتی پرهزینه ای را برای استخراج از سنگ معدن خود طی کنند، به حالت خالص از زمین استخراج میشود.
تصویر شماره 3 - فلز طلا
علت تیرگی یا لکه دارشدن بعضی از طلاها
به اعتقاد بعضی افراد، لکه دارشدن یا کدرشدن قسمتی از طلا که باعث تغییر رنگ در آن شود، ممکن است ولی دسته دیگر معتقدند که طلای خالص دچار لکه و زنگ خوردگی نمیشود زیرا به این موضوع اعتقاد دارند که طلا با اکسیژن هوا واکنش نشان نمیدهد. طلا، یک فلز بسیارنرم و منعطف است اما به خاطر اینکه با سایر فلزات ترکیب میشود، آن فلزات با اکسیژن هوا از خود واکنش نشان میدهند که در نهایت طلا را تیره و کدر رنگ میسازد.
برای پیشگیری از کدر شدن طلا چه کنیم؟
اگر می خواهید طلا و جواهرهایتان در طولانی مدت هم جلا و زیبایی خود را از دست ندهند، باید موراد زیر را رعایت کنید:
- موقع شستن دست ها بهتر است طلاها را از دست خود خارج کنید.
- تا جاییکه امکان دارد، صابون به طلای شما نرسد زیرا به مرور زمان طلای شما کمرنگ و بی جلا میشود.
- سعی کنید جواهرات خود را در جعبه ای جداگانه نگه داری کنید تا از خراشیدن آن جلوگیری شود.
- برای گرفتن رطوبت داخل جعبه جواهرات خود، از ژل سیلیکا استفاده کنید.